Przegląd nowości

Postscriptum do szkiców o twórczości operowej Krzysztofa Pendereckiego (6)

• 

Szczegóły

Opublikowano: sobota, 03, kwiecień 2021 10:00

Zapoznanie się z Diabłami z Loudun Aldousa Huxleya oraz Demonami Johna Whitinga podsunęło kompozytorowi pomysł napisania opery na ten temat. W przypadku zamówienia chicagowskiej Lyric Opera jako literackie pierwowzory brano pod uwagę: Piekło z Boskiej komedii Dantego, Fausta Goethego i Mistrza i Małgorzatę Bułhakowa, a więc arcydzieła dotykające spraw metafizycznych.

 

 

Gdy pojawiło się zamówienie z Salzburga zrazu rozważano Pannę Julię Augusta Strindberga lub Amadeusza Petera Shaffera. Ostatecznie wybór padł na Czarną maskę Hauptmanna, z którym to autorem spokrewnia Pendereckiego inkwizycyjna tematyka, występująca w jego pierwszej operze – Diabłach z Loudun – oraz innej sztuce dolnośląskiego dramatopisarza, urodzonego w Szczawnie Zdroju, a zamieszkałego w Szklarskiej Porębie, a następnie we własnej willi Wiesenstein w karkonoskim Jagniątkowie (wtedy Agnetendorf), a mianowicie Magnus Garbe (powstałej w 1914, ale ostateczną redakcję uzyskującej na półmetku wyniszczającej wojny w roku 1942).

Król Ubu Alfreda Jarryego od dawna stanowił inspirację dla projektowanej przyszłej opery. Podobnie jest z Fedrą Racine’a, o której od dawna kompozytor myśli jako o punkcie wyjścia do opery, a co zdaje się nabierać realnych kształtów w związku z zamówieniem Opery Wiedeńskiej. Diabły z Loudun posiadają budowę trzyaktową jak w większości utworów tego rodzaju artystycznego. Raj utracony i Król Ubu zgodnie z tradycją włoskich oper belcantowych przybrały formę dwuaktową. 

 

 

Z kolei Czarna maska jest jednoaktówką. Z faktu, że większość inscenizacji oper Krzysztofa Pendereckiego jest udana scenicznie, można wysnuć wniosek, iż pierwiastek teatralny jest niejako wpisany w ich partytury, a co za tym idzie reżyserom nie sposób od niego uciec czy go zignorować. Tę ich cechę znakomicie uchwycił Olgierd Pisarenko w związku z Czarną maską stwierdzając: „Muzyka musi być, i w istocie jest, swoistą inscenizacją tekstu” („Trójgłos o „Czarnej masce” w „Ruch muzyczny” nr 2 z 1988 roku, s. 3).

Praktyką kompozytorską Krzysztofa Pendereckiego stało się wykorzystywanie materiału tematycznego z oper w pisanych mniej więcej w tym samym czasie utworach symfonicznych. I tak reminiscencje z Raju utraconego powracają w II Symfonii „Wigilijnej” oraz w I Koncercie skrzypcowym. 

 

 

Motywy z Króla Ubu są uchwytne w utworach instrumentalnych z lat dziewięćdziesiątych oraz w Polonezie koncertowym, częściowo wyrosłym z tego, rozbrzmiewające na dworze króla Wacława Bartnika podczas parady wojskowej. Miastem szczególnie chętnie wystawiającym opery Pendereckiego jest Santa Fe w Nowym Meksyku (Diabły z Loudun, Czarna maska). Także wittemberski Stuttgart (Diabły z Loudun, Raj utracony).

W Polsce palmę pierwszeństwa dzierży w tym względzie stołeczny Teatr Wielki, który w różnym czasie wystawił komplet oper tego twórcy, w tym dwie polskie premiery: Diabłów z Loudun oraz Raju utraconego. Na drugim miejscu plasuje się Opera Krakowska z trzema: Diabłami z Loudun, Czarną maską i Królem Ubu.

 

 

Reżyserem, który ma na swym koncie najwięcej inscenizacji dzieł scenicznych Pendereckiego jest Marek Weiss-Grzesiński (dwukrotnie Diabły z Loudun w Łodzi i w Poznaniu, Raj utracony w Warszawie, Czarna maska w Gdańsku). Na drugim miejscu sytuują się: Gustav Everding (Raj utracony w Stuttgarcie i Król Ubu w Monachium) oraz nieżyjący już Krzysztof Nazar, który dwukrotnie zmierzył się z nimi i stworzył być może dwa najwybitniejsze przedstawienia na nich oparte.

Śpiewaczką najczęściej występująca w tych operach jest Ewa Iżykowska (Matka Joanna od Aniołów w poznańskich Diabłach z Loudun, Ewa w warszawskim Raju utraconym, Benigna w krakowskiej Czarnej masce). Paweł Wunder wystąpił w dwóch operach Pendereckiego. 

 

 

Przede wszystkim zapisał się jako znakomity odtwórca tytułowego Ubu w obydwu inscenizacjach z roku 1993 – łódzkiej i krakowskiej, a także o dziesięć lat późniejszej warszawskiej oraz w  bytomskiej. W Czarnej masce wykonywał rolę jansenisty Jedidji, padającego ofiarą tajemniczego Johnsona. Przemysław Firek wykonuje partie ojca Barré w krakowskich Diabłach z Loudun, Żyrona w krakowskim i warszawskim oraz Bardiora w gdańskim Królu Ubu (jego premierowe przedstawienie utrwalone zostało na płytach), a także Hrabiego Ebo w Czarnej masce.

                                                                      Lesław Czapliński