Przegląd nowości

Postacie bez twarzy Ostrzegi

• 

Szczegóły

Opublikowano: niedziela, 22, styczeń 2017 12:03

Wystawa to nietypowa, bo na cmentarzu niezbyt licznie odwiedzanym przez polską publiczność, choć znajdującym się w środku Warszawy. Tutaj bowiem zrządzeniem tragicznego losu, jaki spotkał miasto i jego mieszkańców, ocalały od zniszczenia największe i najcenniejsze dzieła rzeźbiarskie Abrahama Ostrzegi.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego uznało, że tylko w ten sposób można spopularyzować dzieło wspaniałego artysty, który w swej twórczości starał się dokonać syntezy sztuki starożytnej, tradycji żydowskiej i nowych prądów w dziedzinie rzeźby. 21 nagrobków autorstwa Ostrzegi zostało poddanych konserwacji, a ponieważ ustawione są po obu stronach głównej alei cmentarza żydowskiego na Woli, mogą tworzyć rodzaj wystawy. Zwiedzający dostrzegą, że poszczególne rzeźby są przykładem twórczej kreacji rozmaitych wątków. Można rozróżnić trzy główne kierunki. Pierwszy stanowią nagrobki o formach architektonicznych. Najbardziej znany to Mauzoleum Trzech Pisarzy, czyli Icchoka Lejba Pereca, Jakuba Dinezona i Szymona An-skiego.

Mauzoleum powstałe w roku 1924 ma kształt kaplicy zwieńczonej półkopułą – we wnętrzu, której znajduje się wyobrażenie przepowiedni proroka Izajasza „o mającym nastąpić dniu pojednania”. Grobowca strzegą dwa uskrzydlone lwy przypominające monumentalne rzeźby asyryjskie czy babilońskie. Drugi kierunek reprezentują nagrobki w stylu „biblijnym” wykorzystujące motywy ornamentów roślinnych.

Trzeci to nagrobki modernistyczne oraz nagrobki tradycyjne dekorowane motywami figuralnymi i komemoratywne pomniki figuralne, które przyniosły mu największą sławę. Ostrzega znany był jako ten, który mimo zakazów kanonicznych dotyczących przedstawień, usiłował do swych kompozycji wprowadzać motywy figuralne, twarze, dłonie. Wszystko to jednak czynił w sposób zakamuflowany, zagadkowy, za co narażał się na krytykę zarówno w tradycyjnym środowisku  żydowskim, jak i artystycznym ówczesnej Warszawy. Jeden z nagrobków zaskakuje w bardzo prosty sposób, bo od frontu jest przykładem tradycyjnej żydowskiej macewy, choć bogato zdobionej w elementy roślinne.

Jednak gdy przejdziemy by zobaczyć grób od tyłu znajdziemy tam kryjącą się za kamienną płytą postać z odsłoniętą twarzą, której jakby nie zdążyła zakryć. Postacie na innych pomnikach mają najczęściej twarze niewidoczne, wtulone w postument lub zasłonięte np. skrzydłami anioła. A wszystko w charakterystycznych uproszczeniach stylu modernistycznego, w jakim tworzyli artyści tej doby, m.in. absolutnie wybitny, choć dziś trochę zapomniany młodszy tylko o 4 lata rzeźbiarz Stanisław Szukalski, nawiasem mówiąc w Ameryce zajmujący się m.in. uczeniem rysunku młodziutkiego Leonardo Di Caprio.

Abraham Ostrzega był uczniem Henryka Kuny w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Dał się poznać jako przede wszystkim autor rzeźby sepulkralnej - nagrobków, z których kilkadziesiąt przetrwało na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie. Był członkiem m.in. przedwojennego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (debiutował na wystawie w Zachęcie w 1910 roku) oraz inicjatorem Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuki.

Wraz z Władysławem Weintraubem prowadził też Atelier Zdobnictwa Artystycznego. Był rzeźbiarzem, który postulował stworzenie nowoczesnej sztuki żydowskiej, która jednej strony czerpała by z tradycji starożytnych Bliskiego Wschodu, a z drugiej balansowała na granicy rygorystycznych nakazów religii hebrajskiej zakazującej pokazywania wizerunków, a zwłaszcza twarzy ludzkich.

Wprowadził do żydowskiej sztuki sepulkralnej motywy rzeźby figuralnej - anioły śmierci czy płaczki. Dla porównania podobnie szeroko zakrojone ambicje towarzyszyły Stanisławowi Szukalskiemu, który stworzył koncepcję o pochodzeniu starożytnych Polaków (Lechitów) i w stylu modernistycznym tworzył zręby „polskiego kanonu”. Nagrobki poświęcone zmarłym  obywatelom pochodzenia żydowskiego stojące na cmentarzu skłaniają do refleksji także i z tego powodu, że sam ich autor grobu nie ma, zginął wraz z tysiącami swych rodaków w Treblince. Wystawę Abrahama Ostrzegi otwarto 20 stycznia, dokładnie w 75. rocznicę Aktion Reinhard, jako centralny punkt obchodów upamiętniających Zagładę Żydów dokonaną przez III Rzeszę.

Na Cmentarzu oglądać można 21 pomników nagrobnych poddanych renowacji. Jest też nawiązująca do tej pierwszej wystawa poświęcona rzeźbiarzowi w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki. Postać Ostrzegi jest na niej obecna poprzez dzieła współczesnych artystów różnych generacji i działających w rozmaitych mediach (Huberta Czerepoka, Małgorzaty Niedzielko, Katarzyny Rotkiewicz-Szumskiej, Krzysztofa Wojciechowskiego), którzy w autorski sposób zmierzyli się z jego dziełem i historią, twórczo interpretując interesujące dla nich wątki.

Identyfikację graficzną wystawy przygotował Jakub de Barbaro. W jej ramach powstała również rozdawana na wystawie mapa cmentarza przy ul. Okopowej, gdzie realizacje Ostrzegi można obejrzeć w ich naturalnym otoczeniu. Kuratorami wystawy są Hanna Wróblewska (Zachęta) oraz Michał Laszczkowski (Fundacja Dziedzictwa Kulturowego). Organizatorzy to Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Fundacja Dziedzictwa Kulturowego oraz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie. Obie części wystawy będą czynne do 5 marca 2017 roku.

                                                                          Joanna Tumiłowicz